Wstyd, zakłopotanie, zażenowanie, skrępowanie – określenia te są często stosowane zamiennie do opisu powszechnych stanów emocjonalnych, które mogą towarzyszyć wizycie w gabinecie psychologa, psychiatry czy psychoterapeuty. Co stoi za wstydem, dlaczego pojawia się podczas wizyty oraz jak sobie z nim radzić? Zamieszczona tu notatka ma na celu przekazanie psychologicznej wiedzy, która pozwoli osobie czytającej ustosunkować się do własnego doświadczenia wstydu oraz zrozumieć jego rolę w podejmowanych przez siebie decyzjach.
Czym jest wstyd?
Pojawienie się wstydu i poczucia winy w okolicach 18. miesiąca życia sygnalizuje nowy etap w rozwoju społeczno-moralnego człowieka. Obie emocje, nazywane samoświadomościowymi, ewaluacyjnymi czy też społecznymi, umożliwiają dostosowanie indywidualnego zachowania do obowiązujących w danej kulturze i społeczeństwie norm społecznych i moralnych. Podczas gdy poczucie winy dotyczy najczęściej konkretnego zachowania, które według nas należy zmienić, wstyd wiąże się z całościową negatywną oceną własnej osoby jako gorszej od innych. Warto zaznaczyć, że wspomniani “inni” nie muszą, lecz mogą być konkretnymi ludźmi, stając się raczej wyznacznikiem pewnych bardziej ogólnych, przyjętych w danym społeczeństwie i kulturze standardów co do wyglądu czy zachowania. Takim “innym” może stać się tymczasowo psycholog czy psychoterapeuta.
Jaka jest funkcja wstydu?
Często mówi się, że wstyd jest wyznacznikiem statusu społecznego. Sytuacyjne doświadczanie tej emocji może motywować do refleksji i zmiany niepożądanego społecznie zachowania, co przekłada się na zwiększenie dopasowania do grupy i tym samym zmniejszenie ryzyka odrzucenia. W niektórych badaniach wskazuje się, że młodzież doświadcza wstydu częściej niż pozostałe grupy wiekowe. Może to wiązać się z wyzwaniami rozwojowymi tego okresu, takimi jak określenie swojej tożsamości, które wymaga mediacji między swoimi i cudzymi oczekiwaniami.
Wstyd może być również doświadczany chronicznie, w sposób ciągły, a przez to zatracać swoją przystosowawczą funkcję. Ma to miejsce w przypadku zaburzeń depresyjnych, lękowych czy odżywiania, gdzie mowa między innymi o zwiększonym samokrytycyzmie. Emocja ta bywa również psychologiczną odpowiedzią na stygmę, czyli odrzucanie pewnych grup i osób na podstawie pewnej cechy dotyczącej wyglądu czy zachowania. Tym samym na chroniczne doświadczanie wstydu są szczególnie narażone mniejszości (np. etniczne, seksualne).
Jak przejawia się wstyd?
Opisując wstyd, można skupić się na jego wewnętrznych i zewnętrznych przejawach. Na poziomie psychologicznym (wewnętrznym) wstyd przeżywany jest najczęściej jako poczucie nieadekwatności, gorszości czy niższości. Pojawiająca się potrzeba ucieczki czy ukrycia się motywuje do wycofania się z interakcji lub relacji. Mechanizm działania tej emocji dosyć dobrze odzwierciedla znany polski frazeologizm: “zapaść się ze wstydu pod ziemię”. Co ciekawe, “zapaść się pod ziemię” oznacza również… zniknąć. Istotnie, uczucie to często współwystępuje z lękiem przed byciem ocenionym lub odrzuconym, zachęcając do unikania sytuacji z tym kojarzonych. Może to być, na przykład, pierwsza wizyta w gabinecie psychologicznym czy psychoterapeutycznym.
Dlaczego wstyd pojawia się w gabinecie?
Wizyta u psychologa czy psychoterapeuty może wzbudzać wstyd i lęk z różnych powodów. Każdy proces pomocy rozpoczyna się od oceny trudności danego pacjenta. Sytuacja, kiedy osoba siedząca na fotelu po drugiej stronie bacznie nam się przygląda i zadaje nam pytania na temat intymnych doświadczeń, a my nie mamy pewności co do konsekwencji naszych słów, może wywoływać zawstydzenie oraz lęk, szczególnie jeśli same przeżycia są przez nas nieakceptowane lub komunikowanie ich prowadziło w przeszłości do odrzucenia.
Co zrobić, kiedy czuję wstyd w gabinecie?
Kiedy podczas wizyty w gabinecie doświadczasz wstydu oraz lęku, możesz przypomnieć sobie cel takiego spotkania. Nawet jeśli wyobrażasz sobie w danym momencie, że psycholog czy psychoterapeuta jest nieprzystępny, oceniający albo odrzucający, pamiętaj, że spotyka się z Tobą po to, by współpracować nad lepszym rozumieniem przeżywanych trudności i wypracowaniem strategii, które pozwolą się do nich odnieść w mniej kosztowny emocjonalnie sposób. Możesz być pewny/a, że specjalista będzie uważnie słuchać tego, co mówisz, a także empatycznie na to reagować. Podzielenie się bolesnymi przeżyciami w gabinecie i bycie wysłuchanym może sprawić, że poczujesz ulgę oraz większą pewność siebie, którą wyniesiesz poza gabinet.
Jeśli planujesz dłuższą współpracę z danym specjalistą, może to być pierwszy krok do nawiązania relacji opartej na wzajemnym zaufaniu, która przekłada się na większe postępy w procesie leczenia. Jeśli mimo tego wstyd oraz lęk nadal będą podpowiadać Ci, żeby się wycofać – spróbuj omówić to ze swoim specjalistą. Może okazać się, że za wstydem i lękiem kryje się coś jeszcze, a wspólne odniesienie się do tego pomoże Ci to lepiej zrozumieć.
Bibliografia:
Cibich, M., Woodyatt, L. i Wenzel, M. (2016). Moving beyond “shame is bad”: How a functional emotion can become problematic. Social and Personality Psychology Compass, 10(9), 471–483.
Dempsey, H. (2017). A Comparison of the Social-Adaptive Perspective and Functionalist Perspective on Guilt and Shame. Behavioral Sciences, 7(4), 83.
Dolezal L. (2022). Shame anxiety, stigma and clinical encounters. Journal of Evaluation in Clinical Practice, 28(5), 854–860.
Mereish, E. H. i Poteat, V. P. (2015). A relational model of sexual minority mental and physical health: The negative effects of shame on relationships, loneliness, and health. Journal of Counseling Psychology, 62(3), 425–437
Zaslav, M. R. (1998). Shame-related states of mind in psychotherapy. The Journal of psychotherapy practice and research, 7(2), 154–166.
